“Göz Ayeti” Hangi Sûrede? Tarihsel Arka Planı, Tefsirlerdeki Yansımaları ve Güncel Tartışmalar
“Göz Ayeti” ifadesi Türkiye’de yaygın dindarlık dilinde çoğunlukla “nazar” olgusuyla ilişkilendirilir. Halk arasında koruyucu bir okuma olarak bilinen bu ifade, teknik olarak Kur’ân’da Kalem Sûresi 51–52. âyetlere işaret eder: İnançsızların Hz. Peygamber’e ve Kur’ân’a yönelttikleri yakıcı bakış ve hasedi konu eden pasaj, zamanla “nazar âyeti” ya da “göz ayeti” adıyla anılmıştır. Bu yazı, söz konusu âyetlerin bağlamını, klasik tefsirlerdeki yorumları ve güncel akademik tartışmaları ele alarak “Göz Ayeti hangi sûrede?” sorusuna kapsamlı bir yanıt sunar.
Âyetin Metni ve Bağlamı
Kalem 68:51–52’de özetle şöyle buyrulur: “Şüphesiz inkâr edenler zikri (Kur’ân’ı) duyduklarında, neredeyse seni gözleriyle devireceklerdi… Bu (Kur’ân), âlemler için bir öğüttür.” Burada iki vurgu öne çıkar: (i) inkârcıların öfke ve kıskançlık yüklü bakışları, (ii) Kur’ân’ın evrensel uyarı oluşu. Klasik kaynaklarda bu pasaj, Mekke döneminde muhaliflerin Peygamber’e yönelen bakış ve sözlü saldırılarını betimleyen, “nazara” benzer bir mecaz olarak okunur; aynı zamanda haset ve inkâr psikolojisinin bir tasviridir.
Tarihsel Arka Plan: Câhiliye’den İslâm’a “Ayn (Nazar)” İnancı
İslâm öncesi Arap toplumunda ayn (nazar) inancı yaygındı. İslâm, bu inancı bütünüyle reddetmek yerine, tevekkül, dua ve tevhid ilkeleriyle yeniden çerçeveledi. Hadis literatüründe “Ayn haktır” rivayetinin (ör. Muslim, Selâm, 2188) yer alması, nazarın ontolojik gerçekliğinin tümüyle inkâr edilmediğini gösterir. Bununla birlikte nazara karşı başvurulan pratikler—okuma, dua, rukye— şirk unsurlarından arındırılmış, Allah’a yönelen bir sığınma formuna dönüştürülmüştür.
Klasik Tefsirlerde “Göz Ayeti”
Taberî, Râzî ve İbn Kesîr gibi müfessirler, Kalem 51–52’nin asıl bağlamının Peygamber’e yönelen hasmane bakış ve inkârın psikolojik şiddeti olduğunu vurgular. Bir kısım rivayet, bazı inkârcıların “nazarı” ile meşhur olduklarını, “bakışla zarar verme” iddialarını aktarır; fakat müfessirler bunu Kur’ân’ın mucizeliğini kıskanan düşmanlığın bir sembolü olarak da okur. Bu nedenle âyet, hem hasedin etik eleştirisidir hem de Kur’ân’ın öğüt oluşunun altını çizer.
Yalnızca Kalem 51–52 mi? Diğer İlgili Pasajlar
Halk dindarlığında “göz” ve “nazar” temasını çağrıştırdığı için Felâk (113) ve Nâs (114) sûreleri, Ayetü’l-Kürsî (Bakara 2:255) ve Yûsuf 12:67 de koruyucu okuma bağlamında sık anılır. Nitekim Yûsuf 12:67’de tedbir ile tevekkülün birlikte yürütülmesine dair incelikli bir mesaj bulunur. Ancak “Göz Ayeti” denildiğinde özel olarak işaret edilen yer—kavramsal yerleşim gereği—Kalem Sûresi 51–52’dir.
Günümüzdeki Akademik Tartışmalar
1) Dilbilimsel ve Retorik Okumalar
Çağdaş Kur’ân araştırmalarında 68:51’deki “le-yuzliqûnake bi-absârihim” ifadesi, tehditkâr bakışın mecaz mı yoksa hakikî bir zarar ima eden ifade mi olduğu üzerinden tartışılır. Birçok akademik yorum, sembolik ve retorik bir kuvvete işaret eder: Bakış, sosyal baskı ve linçin görsel simgesidir.
2) Dinler Tarihi ve Antropoloji Perspektifi
Antropolojik literatür, nazar inancının Akdeniz havzasında tarihsel sürekliliğine dikkat çeker. Buradan hareketle bazı araştırmacılar, İslâm’ın nazar algısını tevhidî çerçevede dönüştürdüğünü; pratiklerinse metin merkezli (Kur’ân okuma, dua) bir yöne çekildiğini belirtir. Bu, “Göz Ayeti”nin metinle kurulan koruyucu ilişkiyi güçlendirmesine dair kültürel bir okuma sunar.
3) Fıkhî ve Etik Boyut
Güncel fıkıh tartışmaları, rukye uygulamasının meşruiyet sınırlarını, muska ve talisman kullanımının sakıncalarını ve şirk riskini gündeme taşır. Temel ilke nettir: Şifa ve koruma yalnız Allah’tandır. Kur’ân okuyup dua etmek meşru kabul edilir; fakat metni araçsallaştıran, itikadî sınırları zorlayan uygulamalara ihtiyatla yaklaşılır.
Pratik Yansıma: Metin, Niyet ve Ahlâk
“Göz Ayeti”ni sihirli formüle dönüştürmek yerine, Kalem 51–52’nin vurguladığı ahlâkî mesajı görmek gerekir: hasetten sakınmak, hakikati kıskanmak yerine anlamaya çalışmak ve Kur’ân’ın evrensel öğüdüne kulak vermek. Bu yaklaşım, metni yalnızca korunma amaçlı okumanın ötesine taşıyarak iman-hayat bütünlüğü kurar.
Sonuç: Soruya Kesin Yanıt
“Göz Ayeti hangi sûrede?” sorusunun doğrudan cevabı şudur: Kalem Sûresi 51–52. Tarihsel ve tefsirî arka plan, bu âyetlerin hem haset ve inkâr psikolojisine karşı bir uyarı, hem de Kur’ân’ın evrensel öğüt konumunun teyidi olduğunu gösterir. Güncel tartışmalar ise metnin mecazî gücü, kültürel süreklilik ve fıkhî sınırlar etrafında yoğunlaşır.
Kaynakça
- Kur’ân-ı Kerîm: Kalem 68:51–52; Felâk 113; Nâs 114; Bakara 2:255; Yûsuf 12:67.
- Taberî, Câmi‘u’l-Beyân, Kalem 51–52 tefsiri.
- Fahreddin er-Râzî, Mefâtîhu’l-Ğayb, ilgili âyetlerin tefsiri.
- İbn Kesîr, Tefsîru’l-Kur’ân, Kalem 68 tefsiri.
- Sahîh-i Muslim, Kitâbü’s-Selâm (2188): “Ayn (nazar) haktır.”
- Dinler tarihi ve antropoloji literatüründe Akdeniz havzasında nazar inancı üzerine genel çalışmalar (ör. kültürel antropoloji derlemeleri).